Op deze pagina lees je hoe de fysieke en sociale leefomgeving de gezondheid van inwoners beïnvloedt. En we laten zien wat je als gemeente kunt doen om een gezonde leefomgeving te bevorderen en hoe belangrijk samenwerken met het fysieke domein, inwoners en andere partijen daarbij is.

Investeren in leefomgeving draagt bij aan gezondheid

"Twee op de drie mensen in Nederland zullen in 2050 overgewicht hebben. Vooral bij jongeren is er een grote stijging van overgewicht. Naast inzetten op individuele leefstijlveranderingen draagt investeren in een groene en gezonde leefomgeving bij aan een betere gezondheid. Het nodigt uit tot bewegen en helpt ook de gezondheidsgevolgen van klimaatverandering (zoals hittestress) op te vangen." Dit zijn enkele conclusies uit de VTV-2024. 

Wat is een gezonde leefomgeving?

De omgeving waarin mensen wonen, werken of recreëren heeft invloed op hun gezondheid. Het gaat er hierbij niet alleen om voldoen aan milieueisen, maar ook om een goede ruimtelijke inrichting en dat dat de omgeving schoon en veilig is. Een goed ingerichte omgeving nodigt uit tot gezond gedrag, maakt gezonde keuzes makkelijker en de druk op gezondheid is er zo laag mogelijk. Een gezonde fysieke en sociale leefomgeving is een plek die mensen als prettig ervaren en gezond leven vanzelfsprekend maakt. 

  • Fysieke omgeving: een goede inrichting van de openbare ruimte bevordert een gezonde leefstijl. Denk aan parken met veel groen en (beweeg)pleinen en straten met veel ruimte voor voetgangers en fietsers. Zo’n omgeving nodigt uit om te bewegen en ontspannen. 
  • Sociale omgeving: een uitnodigende omgeving beïnvloedt gedrag, gevoel van veiligheid en gezondheid. Het versterkt onderlinge relaties en sociale steun in een buurt of wijk. Dit kan bijvoorbeeld door beweegactiviteiten, voorlichtingsbijeenkomsten en via ontmoetingsplekken zoals bankjes, speeltuinen of groene parken. 

Omgevingsfactoren die de gezondheid van mensen beïnvloeden

Positieve invloed
  • Beweegvriendelijke omgeving
    • Bewegen, ontspannen, ontmoeten
    • minder overgewicht, minder hart- en vaatziekten, minder diabetes type 2
  • Rustige plekken
    • Ontspanning, mentaal herstel
  • Groen en water
    • Meer ontspannen, bewegen, ontmoeten, verkoeling
    • lagere sterfte, betere mentale gezondheid
    • minder hart- en vaatziekten, minder diabetes type 2, minder gezondheidsproblemen tijdens de zwangerschap
  • Gezonde voedselomgeving:
    • Gezond eten, ontspannen, ontmoeten
    • minder overgewicht, minder hart- en vaatziekten, minder diabetes type 2
  • Goede voorzieningen en sociale samenhang
    • Meer zelfredzaamheid, minder eenzaamheid
Negatieve invloed
  • Luchtverontreiniging
    • Luchtwegklachten, hart- en vaatziekten, vroegtijdige sterfte
  • Geluidsoverlast
    • Hinder, stress, slaapverstoring, hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten
  • Geuroverlast
  • Hittestress
    • Slaapverstoring, uitdroging, beroertes, nierproblemen, ademhalingsproblemen, vroegtijdige sterfte
  • Allergieën en infectieziekten door groen en water
    • Maag- en darmklachten, luchtwegklachten, huidklachten, chronische klachten, vroegtijdige sterfte
  • Veiligheidsrisico’s
    • Overlast, bezorgdheid, letsel, sterfte

 

Werken aan gezondheid vraagt om integrale aanpak

Als je gezondheidsvraagstukken integraal aanpakt werk je tegelijkertijd aan meerdere factoren die van invloed zijn op de gezondheid van mensen. Een belangrijke factor is de leefomgeving. Maar gezond zijn en gezond blijven hangt af van een combinatie van factoren ofwel ‘determinanten’. Deze determinanten zijn onder te verdelen in vier niveaus:

  • Persoonsgebonden kenmerken: leeftijd, geslacht en aangeboren factoren.
  • Individuele gedragsfactoren: persoonlijk leefstijlgedrag zoals overmatig alcoholgebruik, ongezonde voedselkeuzes.
  • Sociale- en community netwerken: de invloed van vrienden en familie.
  • Leef- en werkomstandigheden: denk aan financiële middelen, huisvesting,  ongezonde verleidingen of het ontbreken van beweegvriendelijke omgeving.
  • Sociale en culturele en omgevingsfactoren: bijvoorbeeld luchtkwaliteit en culturele invloeden vanuit een land van herkomst.

Als gemeente kun je op deze niveaus tegelijkertijd maatregelen nemen. Met deze zogenaamde 'integrale' werkwijze met koppelkansen help je mensen in goede gezondheid te leven. Bijvoorbeeld door een aanpassing in de omgeving, zoals het verbeteren van fietspaden of het aanbieden van gezond eten in een kantine, maak je gezond gedrag al gemakkelijker. Of je nu inzet op minder overgewicht onder jongeren of op vitaal ouder worden, het verbeteren van de leefomgeving loont. Een handig model dat dit illustreert is het model van Dahlgren en Whitehead. 

Wil je meer weten over determinanten van gezondheid? Bekijk de Video Impactvolle determinanten. 

Gezonde leefomgeving in jouw gemeente

Voor je aan de slag gaat, kijk je naar naar de opgaven waar je als gemeente voor staat. En hoe verandering van de leefomgeving hier positief aan kan bijdragen. Welke omgevingsfactoren zijn van invloed zijn op het voorkomen of oplossen van gezondheidsproblemen in de wijk of gemeente? Onderzoeken van de GGD Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst ), gesprekken met wijkbewoners en andere informatiebronnen zijn bij uitstek een startpunt om te werken aan een omgevingsvisie en het betrekken van inwoners als het gaat om de combinatie van omgeving en leefstijl. Met deze kennis overtuig je partners van het belang van maatregelen en kies je samen prioriteiten en doelen om te komen tot een gezonde en sociale leefomgeving. Weten hoe je deze kennis in kaart brengt? 

Kijk op de pagina Maak een gezondheidsprofiel

Benut koppelkansen op (leefstijl)thema’s en doelgroepen

Als je werkt aan gezondheidsvraagstukken zorgt inzet op de leefomgeving veelal voor koppelkansen. Kijk bij je werk aan gebiedsplannen vanaf het begin hoe je invulling kunt geven aan gezondheid. En hoe de gebiedsinrichting kan bijdragen aan het stimuleren van bijvoorbeeld bewegen, ontmoeten, minder roken, ontspanning en gezonde voeding. Maar denk ook aan hittestress tegengaan, schone lucht en andere gezondheidsbeschermende maatregelen. Zo creëer je meerwaarde.  

Bekijk concrete activiteiten voor (leefstijl)thema's en doelgroepen

In de dossiers behorend bij de Aanpak Gezonde Gemeente zijn concrete activiteiten voor (leefstijl)thema’s en doelgroepen uitgewerkt om de leefomgeving te verbeteren. Neem een kijkje op de pagina Zet in op 4 pijlers, onder het kopje Fysieke en sociale omgeving voor de volgende thema's en doelgroepen:  

Alcohol, drugs, mentale gezondheid, overgewicht, roken, seksuele gezondheid, sport en bewegen, armoede, schulden en gezondheid, gezondheidsverschillen, gezonde jeugd en gezond en vitaal ouder worden. 

In de praktijk: Amstelveen verbindt beleidsdomeinen

Amstelveen werkt aan een gezonde toekomst voor en met al haar inwoners. In een nieuwe visie wordt samen met bewoners nagedacht over het bevorderen van gezondheid. De stad richt zich niet alleen op het beschermen tegen omgevingsfactoren zoals luchtvervuiling, wateroverlast en hitte, maar ook op het stimuleren van beweging en ontmoetingen. Zo wil de gemeente een omgeving creëren die bijdraagt aan een gezonde leefstijl voor iedereen. Lees meer op Visie gezonde leefomgeving Amstelveen(PDF).  

Goede samenwerking tussen sociaal en fysiek domein nodig

Als je samen met andere gemeentelijke domeinen en buurtbewoners werkt aan gezondheidsvraagstukken kan je daadwerkelijk een verschil maken. Een gezonde leefomgeving creëren doe je niet uitsluitend binnen het fysieke domein. Want dan bestaat het risico dat er een groene wijk wordt ontwikkeld waar mensen zich niet buiten wagen, omdat zij zich er onveilig voelen door bijvoorbeeld een gebrek aan verlichting of zitplaatsen. Of men plaatst ergens een klimrek, maar de kinderen spelen er niet.

Om de leefomgeving te verbeteren is een goede samenwerking tussen het sociaal en fysiek domein noodzakelijk. Door gezamenlijk beleid te ontwikkelen en uit te voeren, voorkom je dubbele werkzaamheden en onnodige uitgaven. Dit betekent dat je beleidsmaatregelen rond leefstijlthema’s zoals overgewicht verminderen, welzijn, woningbouw en openbare ruimte op elkaar afstemt.

Maak ook inwoners onderdeel van het beleidsvormingsproces voor de leefomgeving. Zo speel je als gemeente beter in op de behoeften van inwoners en creëer je gedeeld eigenaarschap. Als mensen meedenken met de inrichting van openbare ruimte, voelen ze zich eerder mede-eigenaar, maken ze er gebruik van en willen ze zich inspannen voor het onderhoud. Lees meer over domeinoverstijgend samenwerken. 

Gezonde leefomgeving is een domeinoverstijgend onderwerp, waarvoor het essentieel is dat het fysieke en sociale domein structureel samenwerken. Goed samenwerken kan complex zijn doordat de domeinen andere ‘talen’ spreken en andere belangen, prioriteiten en aandachtsgebieden hebben. Daarnaast komt financiering voor een gezonde leefomgeving vaak vanuit verschillende budgetten van deze domeinen. Verder is er vaak onduidelijkheid over verantwoordelijkheden en borging. Zo blijft het uitdagend integraal samen te werken tussen het sociaal en het fysieke domein. 

In de praktijk: betrek buurtbewoners

Gemeente Nieuwegein versterkt de sociale cohesie door ruimte te geven aan bewonersinitiatieven en -activiteiten. In het project Betere Buurten werkt de de gemeente samen met inwoners. Dat doen ze door de straten, het groen, de bankjes en speeltoestellen op te knappen en door samen aan de slag te gaan om gezonder en sterker te worden. Zodat de inwoners straks in een buurt wonen die bij hen past, nu en in de toekomst. Lees meer over buurtbewoners betrekken op Betere Buurten - Meedenken in Nieuwegein.

Tips voor samenwerken aan een gezonde leefomgeving

  • Stel vanaf het begin gezondheid als centraal doel of een van de doelen in het ruimtelijk planproces en geeft gezondheid een volwaardige plek in bestuurlijke afwegingen.
  • Betrek bewoners of beoogde gebruikers bij het gezond inrichten van de leefomgeving en het beheer ervan. Dit zorgt voor eigenaarschap en verantwoordelijkheid. 
  • Zorg voor een gezonde en inclusieve leefomgeving voor iedereen, die toegankelijk is voor alle inwoners.
  • Leer elkaars taal spreken in de samenwerking tussen verschillende domeinen. 
  • Houd er rekening mee dat er wil en lef nodig is om een gezonde leefomgeving te creëren. Integrale processen binnen de gemeente zijn nieuw en vragen om verandering. En mogelijk loop je tegen weerstand aan van inwoners of betrokken organisaties.   
  • Benut het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-onderzoek dat laat zien hoe je goed kunt inzetten op samenwerking in verschillende situaties en welke strategieën voor samenwerking je kunt inzetten in verschillende contexten. Uit het onderzoek kwamen 7 thema’s naar voren:
    • Investeer in wederzijds vertrouwen
    • Creëer gevoel van gelijkwaardigheid
    • Verbind verschillende perspectieven
    • Creëer duidelijkheid over rollen en taken
    • Creëer commitment
    • Behoud betrokkenheid
    • Krijg begrip in wie, wanneer te betrekken.  

Gezonde leefomgeving in beleidsprogramma’s en visies

Landelijke wetten, kaders en beleidsplannen kunnen je ondersteunen bij de mogelijkheden om te komen tot een gezonde leefomgeving.

Omgevingswet

In de Omgevingswet, die vanaf 2024 van kracht is, staat een gezonde en veilige leefomgeving centraal. De Omgevingswet geeft beleidsontwikkelaars, beleidsuitvoerders en beleidsbeslissers (onder wie bestuurders) mogelijkheden om samen met inwoners een gezonde leefomgeving te ontwikkelen en te handhaven. Als onderdeel van de nieuwe Omgevingswet, zijn in de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid 2020-2024 (LNG) en in de uitvoeringsagenda Nationale Omgevingsvisie 2020-2024 (NOVI) ambities over een gezonde leefomgeving opgesteld. De ambitie uit de LNG is dat in 2024 gezondheid een vast onderdeel is van de belangenafweging in ruimtelijk beleid. Aanvullend is de ambitie dat er bij landelijke en decentrale beleidsontwikkeling meer verbinding zal zijn tussen het fysieke en het sociale beleidsdomein.

Een filmpje over hoe Haarlem de omgevingswet inzet vind je op de pagina Ambitie en visie | Gids Gezonde Leefomgeving.

GALA en Sportakkoord

Het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) en Sportakkoord II bieden het fundament voor samenhangend gezondheidsbeleid. Op basis van deze akkoorden en de bijbehorende specifieke uitkering (SPUK) kun je een samenhangende lokale aanpak ontwikkelen op het gebied van gezondheid, sport en bewegen én sociale basis. 

Klimaat

Klimaatmaatregelen bieden ook kansen om de leefomgeving en gezondheid te verbeteren. Zo is vergroening van wijken nodig om hittestress te voorkomen en regenwater op te vangen. Een groene omgeving is ook goed voor de gezondheid: het stimuleert bewegen, ontspannen en ontmoeten. Minder gebruik van fossiele brandstoffen zal de luchtkwaliteit verbeteren en daarmee ook de gezondheid. Vaker de fiets pakken in plaats van de auto of minder vlees en zuivel eten, zorgt voor minder uitstoot van broeikasgassen en is goed voor de gezondheid. Aandacht voor gezondheid bij klimaat- en ruimtelijk beleid is daarom essentieel.

Andere beleidskaders

Denk ook aan:

Meer informatie over wetten die van belang zijn lees je op de pagina Wettelijke kaders publieke gezondheid.

Meer achtergronden

  • Ruimtelijk beleid heeft impact op de leefomgeving, gezondheid en welbevinden van inwoners. Bekijk de visual in het rapport Gezondheid en Ruimte(PDF) (pagina 6). Daar zie je op welke randvoorwaarden je kunt inzetten om samen te werken aan een gezonde leefomgeving. 
  • Het Programma Gezonde Leefomgeving werkt aan concrete vuistegels. Bijvoorbeeld voor bewegen: hoe richt je de openbare ruimte zo in dat mensen daadwerkelijk meer gaan bewegen? Zulke vuistregels helpen bij het beter meenemen van gezondheidsaspecten in ruimtelijke planning en ontwerp. Zie ook: Werken aan een gezonde leefomgeving als professional | RIVM.
  • Vanuit hetzelfde programma onderzocht het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) wat de maatschappelijke baten zijn van het gezond en groen inrichten van onze leefomgeving. Uit deze analyse blijkt dat het groener, autoluw en beweegvriendelijk maken van de leefomgeving in brede zin veel oplevert. Zowel voor de gezondheid als voor de economie, ecologie en het sociale domein.